Προς Συμβούλιο της Επικρατείας

Ε΄ Τμήμα

Αθήνα 15 Μαρτίου 2025

Η ΠΥΡΚΑΛ Ελευσίνας περιλαμβάνει ένα μεγάλο σύνολο κτηρίων, τα οποία κατασκευάστηκαν σε διάφορες φάσεις, ανάλογα με την επέκταση της βιομηχανίας, διατηρώντας ανελλιπώς την αρχική λειτουργία. Το μεγαλύτερο μέρος των κτηρίων κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1930. Αποτέλεσε διαρκώς τον κύριο προμηθευτή πυρομαχικών των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, ιδίως κατά την περίοδο πριν και κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο και στήριξε τις ηρωϊκές μάχες του Ελληνικού στρατού κατά των δυνάμεων του Άξονα. Επιπλέον  αποτέλεσε σύμβολο της βιομηχανικής και της οικονομικής ανάπτυξης της Ελευσίνας, αλλά, λόγω του μεγέθους της μονάδας, και της χώρας κατά τον 20 αι.Η περίπτωση της ΠΥΡΚΑΛ αποτελεί ένα βιομηχανικό σύνολο, το οποίο οριοθετείται τοπογραφικά και είναι εξαιρετικά σημαντικό λόγω του ιστορικού, αρχιτεκτονικού, τεχνολογικού ενδιαφέροντος. Πρόκειται για έναν ομοιογενή χώρο (οριοθετημένο σε συγκεκριμένο τόπο, με ίδια χρήση που εξελίχθηκε στην πορεία του χρόνου), από τους λιγοστούς που διατηρήθηκαν σε τέτοιο βαθμό στην Ελλάδα.

Η ΠΥΡΚΑΛ πληροί όλες τις προϋποθέσεις για να κηρυχθεί ιστορικός τόπος. Ο νόμος ΥΠ΄ ΑΡΙΘ. 3028 ΦΕΚ 153 Α/28.6.2002 για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς και ήδη ο κωδικοπ. Νόμος 4858/2021 (ΦΕΚ 220 Α)αναφέρουν ότι ιστορικοί τόποι νοούνται είτε εκτάσεις στην ξηρά ή στη θάλασσα ή  στις λίμνες ή στους ποταμούς που αποτέλεσαν ή που υπάρχουν ενδείξεις ότι  αποτέλεσαν το χώρο εξαίρετων ιστορικών ή μυθικών γεγονότων, ή εκτάσεις  που περιέχουν ή στις οποίες υπάρχουν ενδείξεις ότι περιέχονται μνημεία  μεταγενέστερα του 1830, είτε σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης  μεταγενέστερα του 1830, τα οποία συνιστούν χαρακτηριστικούς και  ομοιογενείς χώρους, που είναι δυνατόν να οριοθετηθούν τοπογραφικά, και  των οποίων επιβάλλεται η προστασία λόγω της λαογραφικής, εθνολογικής,  κοινωνικής, τεχνικής, αρχιτεκτονικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής,  καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους (άρθρο 2 περίπτ. δ). Ο νόμος περιγράφει ακριβώς αυτό το οποίο είναι η ΠΥΡΚΑΛ, έκταση δηλαδή με μνημεία-σύνθετα έργα του ανθρώπου, το οποίο συνιστά χαρακτηριστικό και ομοιογενή χώρο μεταγενέστερο του 1830 και το οποίο πρέπει να διατηρηθεί λόγω της τεχνικής, αρχιτεκτονικής, βιομηχανικής και ιστορικής σημασίας του. Συνεπώς ο νόμος είναι ξεκάθαρος τι ορίζει έναν ιστορικό τόπο, δεν περιορίζεται δηλαδή στα εξαίρετα ή μυθικά γεγονότα αλλά και στα σύνθετα έργα και μνημεία που δημιούργησαν οι άνθρωποι.

Η ελληνική νομοθεσία αλλά και οι διεθνείς συμβάσεις (νόμος 3028, Σύμβαση Γρανάδας, Σύμβαση Τοπίου) είναι ξεκάθαρες στο τι είναι ο ιστορικός τόπος, ότι δηλαδή περιλαμβάνει ομοιογενή σύνολα σημαντικά λόγω ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού ενδιαφέροντος. Να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι ο όρος ιστορικός τόπος δημιουργήθηκε για να διευρύνει την προστασία των μνημείων. Ο περιβάλλων χώρος μπορεί να προστατέψει μία έκταση γύρω από το κτήριο, δεν αρκεί όμως για να προστατέψει ένα ομοιογενές σύνολο. Αντίθετα ο ιστορικός τόπος προσφέρει συνολική προστασία. Επίσης σύμφωνα με την ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία ο ιστορικός τόπος έχει πολύ έντονο το βιωματικό στοιχείο και το στοιχείο της μνήμης, τα οποία είναι σπουδαίο να διατηρηθούν, γιατί διατηρούν όχι μόνο τα κτήρια αλλά και την ατμόσφαιρα και την αύρα της εποχής και των ανθρώπων που έζησαν και εργάστηκαν σε αυτά. Έτσι έχει κριθεί ότι εμπίπτουν στην έννοια των ιστορικών τόπων και βιομηχανικά συγκροτήματα τα οποία συνδέονται με την τεχνική, βιομηχανική και πολιτιστική ιστορία του τόπου (βλ. ΣτΕ 3611/2007 7μ. εργοστάσιο παραγωγής δίσκων Columbia), ενώ έχει ακυρωθεί πράξη αποχαρακτηρισμού διατηρητέου βιομηχανικού συγκροτήματος (ΣτΕ 3999/2004, συγκρότημα ζυθοποιίας ΦΙΞ Θεσσαλονίκης), ως και πράξη προσθήκης άσχετων νέων κτιρίων σε διατηρητέο βιομηχανικό συγκρότημα (ΣτΕ 2540/2005, συγκρότημα Αλευρόμυλων Αλλατίνη Θεσσαλονίκης). Βλ. επίσης ΣτΕ 707/1995 (νόμιμος χαρακτηρισμός συγκροτήματος μεταξουργείου ως ιστορικού διατηρητέου μνημείου, με τις προ του ν. 3028/2002 διατάξεις, διότι, μεταξύ άλλων, αποτελεί “μαρτυρίαν μιας ολοκλήρου περιόδου της κοινωνικοοικονομικής ζωής της χώρας”).

Η ΠΥΡΚΑΛ διασώζει όλα τα κτήρια και τον εξοπλισμό και αν την επισκεφθεί κάποιος και συνάμα ακούσει τις προφορικές μαρτυρίες που έχουν συγκεντρωθεί από εργαζομένους (Αρχείο Συνεντεύξεων MONUMENTA) θα διαπιστώσει πως πρόκειται για ένα αυτοτελές και ομοιογενές σύνολο κτηρίων, το ένα άμεσα εξαρτώμενο από το άλλο, τα οποία παρουσιάζουν όλη τη γραμμή παραγωγής των προϊόντων που παρήγε το εργοστάσιο και ταυτόχρονα θα νιώσει την παρουσία των ανθρώπων της, εργατών, τεχνιτών, μηχανικών, του δημιουργού της, Πρόδρομου Μποδοσάκη. Η σχέση του βιομηχανικού μνημείου με τη θάλασσα δημιουργεί επίσης ένα εξαιρετικό τοπίο.

Μέχρι σήμερα έχουν κηρυχθεί αρκετοί χώροι ως ιστορικοί τόποι. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι περισσότεροι από αυτούς είναι βιομηχανικά μνημεία, αφού αυτά πληρούν τις προϋποθέσεις του νόμου για την κήρυξή τους ως ιστορικών τόπων. Ενδεικτικά αναφέρονται τα Θειωρυχεία της Μήλου, τα λατομεία του 19ου αιώνα της Πάρου, το Μεταλλουργικό Συγκρότημα Λιμεναρίων Θάσου, Συγκρότ,0ημα Ναυπηγείων Σάμου, Συγκρότημα Υδροηλεκτρικού Σταθμού Σερρών, τον εργατικό οικισμό στο Μεγάλο Λειβάδι της Σερίφου.

Η ΠΥΡΚΑΛ είναι συνδεδεμένη με τη νεότερη ιστορία της Ελευσίνας αλλά και της χώρας. Ο χαρακτηρισμός της ως ιστορικού τόπου θα προστατεύσει το σύνολο του χώρου δίνοντας μια μοναδική ευκαιρία συνολικής του ανάδειξης και αξιοποίησης όπως έχει γίνει σε βιομηχανικά σύνολα της Ελλάδας (Λαύριο, Γκάζι Αθήνας, Φιξ Θεσσαλονίκης) και του εξωτερικού.